༄༅།། བོད་མིའི་འབྱུང་ཁུངས་སྐོར་གྱི་འཚོལ་ཞིབ་གསར་བ།

-སྔོན་བྱོན་མཁས་པའི་དེབ་ཐེར་ལས་བྱུང་བའི་སྤྲེའུ་དང་བྲག་སྲིན་གྱི་ངག་རྒྱུན་ལ་དཔྱད་པ།

རྩོམ་པ་པོ། གངས་འཚོ།

      གངས་དཀར་ཤེལ་གྱི་མཆོད་རྟེན་གྱིས་ཡོངས་སུ་བསྐོར་བའི་ལྗོངས་ཆེན་པོ་འདིར་ལས་ལ་བརྩོན་ཞིང་དཔའ་ངར་ལྡན་པའི་བོད་མི་དམངས་འཚོ་གཞེས་བྱེད་ཐུབ་པ་ནས་བཟུང་། ཁོ་ཚོས་རང་ཉིད་ཀྱི་འཛད་མཐའ་མེད་པའི་ཐབས་དང་ཤེས་རབ་ཀྱི་ལག་ཟུང་ལ་བརྟེན་ནས་རང་བྱུང་ཁམས་ཆེན་པོ་ལ་འཐབ་རྩོད་དང་རང་བྱུང་ཁམས་ཀྱི་ངོ་མཚར་བའི་སྣང་ཚུལ་སྣ་ཚོགས་ཀྱི་ཕུགས་རྩ་འཚོལ་ཞིབ་བྱེད་པའི་བྱ་རིམ་ནང་། དངོས་པོའི་རིག་གནས་ཕུན་སུམ་ཚོགས་པ་ཞིག་གསར་གཏོད་བྱས་ཡོད་པ་མ་ཟད།དེ་ལས་རྒྱ་ཆེའི་བསམ་བློའི་རིག་གནས་ངོ་མཚར་བ་ཞིག་གསར་སྐྲུན་བྱས་ཡོད། དེ་ནི་འཛམ་གླིང་རིག་གནས་ཀྱི་གན་མཛོད་ཆེན་པོའི་ནང་གི་འོད་སྟོང་ལྷམ་མེར་འཕྲོ་བཞིན་པའི་ནོར་བུ་ཞིག་ཡིན་ཞེས་བརྗོད་ཆོག་གོ། དེ་ལྟ་བུའི་རིག་གནས་གསར་སྐྲུན་དང་འཕེལ་རྒྱས་བཏང་བའི་ལོ་རྒྱུས་ནི་དུས་ཡུན་ཤིན་ཏུ་རིང་མོ་ཞིག་ནས་འགོ་ཚུགས་པ་ཡིན་ཙ་ན། མི་རིགས་འདི་ཉིད་ཀྱི་མཆེད་ཁུངས་ཀྱང་དེ་བཞིན་དུ་ཡ་ཐོག་རིང་མོའི་དུས་སྐབས་ཤིག་ལ་གཏུགས་ཆོག་པ་ཤེས་ཐུབ། ད་ལྟའི་བར་ཕྱོགས་སྡོམ་བྱས་པ་ལྟར་ན་ལོ་རྒྱུས་ཡིག་ཆ་ཁག་ཏུ་བོད་མིའི་འབྱུང་ཁུངས་སྐོར་ལ་བཤད་ཚུལ་མི་འདྲ་བ་བཅུ་ཙམ་བཀོད་ཡོད།[1] དེའི་ནང་ནས་ད་ལྟ་ཞིབ་འཇུག་ལས་རིགས་སུ་ཁས་ལེན་པ་ནི་བོད་རང་ས་ནས་འབྱུང་བར་འདོད་པའི་བཤད་ཚུལ་དེ་ཡིན། དེར་བརྟེན་རྩོམ་ཡིག་འདིའི་ནང་བོད་མིའི་འབྱུང་ཁུངས་གཞན་ལ་གཏུགས་པའི་བཤད་ཚུལ་ཁག་ལ་དགག་བཞག་བྱ་བའི་ངལ་བ་དང་དུ་བླངས་མེད། ཕྲན་གྱིས་བོད་རང་གི་སྔོན་བྱོན་ལོ་རྒྱུས་མཁན་པོ་དག་གི་བཞེད་དགོངས་དང་གསར་རྙེད་བྱུང་བའི་ཚན་རིག་གི་དཔང་རྟགས་ཁ་ཤས་བར་གཤིབ་བསྡུར་ཅུང་ཟད་བགྱིས་ནས། བོད་མིའི་འབྱུང་ཁུངས་སྤྲེའུ་དང་བྲག་སྲིན་གཉིས་ལ་གཏུགས་པའི་ངག་རྒྱུན་དེར་གོ་བ་ཡང་དག་པ་ཅིག་ལོན་པར་ཧུར་བརྩོན་བྱ་འདོད་པ་ཡིན།

དང་པོ། སྤྲེའུ་དང་བྲག་སྲིན་གྱི་ངག་རྒྱུན་ལ་ལོ་རྒྱུས་རིན་ཐང་ཡོད་མེད་བརྟགས་པ།

        དེ་ཡང་དུས་སྔ་མོ་ཞིག་ནས་མདོ་དབུས་མཐོ་སྒང་དུ་མིའི་འགྲོ་བ་ཡོད་པའི་དཔང་རྟགས་བསྙོན་མེད་ཅིག་རྙེད་པ་ནི། སྤྱི་ལོ༡༩༦༡ལོར་བོད་ལྗོངས་ཉིང་ཁྲི་ས་ཁུལ་ཡར་ཀླུང་གཙང་བོའི་བྱང་ངོས་ནས་ལོ་ངོ་བཞི་སྟོང་ལྷག་ཙམ་གྱི་གོང་སྟེ་རྡོ་ཆས་གསར་མའི་སྐབས་ཀྱི་རྡོ་འགྱུར་མིའི་རུས་དུམ་ཞིག་རྙེད་པ་དང་། སྤྱི་ལོ་༡༩༧༣ལོར་བོད་ལྗོངས་མེ་ཏོག་རྫོང་དུ་རྡོ་ཆས་གསར་མའི་སྐབས་བརྡར་ནས་བཟོས་པའི་སྟ་རེ་ཞིག་རྙེད། གཞན་བོད་ལྗོངས་ཀྱི་ནག་ཆུ་དང་། གཉའ་ནང་རྫོང་གི་གཡའ་ལི། ཤན་རྩྭ། མཚོ་གཉིས།རུ་ཐོག སྤུ་ཧྲེང་། སྐྱིད་གྲོང་། ཁ་རུབ། དིང་རི་སོགས་ཀྱི་ས་ཆར་མིའི་རིགས་ཀྱི་རུས་པ་དང་། རྫ་ཆས། སྲོག་ཆགས་སྒལ་ཚིགས་ཅན་གྱི་རུས་པ། ཁང་པའི་རྩིག་རྨང་གི་ཤུལ་སོགས་གནའ་རྫས་བགྲང་ལས་འདས་པ་ཞིག་སྔ་རྗེས་སུ་གསར་རྙེད་བྱུང་བ་རེད།[2] ཚན་རིག་པ་རྣམས་ཀྱིས་སྔ་ཕྱིར་རྙེད་པའི་གནའ་རྫས་དག་ལ་བརྟག་དཔྱད་བྱས་རྗེས། ཧ་ལམ་ལོ་ངོ་ཁྲི་ཕྲག་གསུམ་གྱི་གོང་རོལ་དུ་མདོ་དབུས་མཐོ་སྒང་ན་གནའ་བོའི་མི་རིགས་ཤིག་འཚོ་གནས་བྱས་ཡོད་པའི་སྡོམ་ཚིག་བཀོད་ཡོད།[3] དེར་བརྟེན་བོད་མི་རིགས་ཀྱི་ཕུགས་རྩ་རིང་པ་ནི་ཁ་ཚོན་གཅོད་ཐུབ་པ་ཞིག་རེད།  བོད་རང་གི་ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་གཞུང་མང་དག་ཅིག་ཏུ་བོད་མིའི་མཆེད་ཁུངས་ནི་སྤྲེའུ་དང་བྲག་སྲིན་ཡིན་པར་འདོད། སྤྲེའུ་དང་བྲག་སྲིན་མོ་གཉིས་བཤོས་པ་ལས་བོད་མི་མཆེད་པའི་བཤད་ཚུལ་དེ་བསྐལ་བ་ཡ་ཐོག་ནས་བརྒྱུད་ཡོང་པའི་ངག་རྒྱུན་འཁྲུལ་མེད་ཡིན་ལ། ཕྱིས་སུ་འཕགས་ཡུལ་གྱི་ནང་ཆོས་བོད་དུ་གདན་དྲངས་ནས་འཕེལ་རྒྱས་ཆེན་པོ་བྱུང་བའི་ལོ་ཟླའི་ནང་སྤྲེའུ་དང་བྲག་སྲིན་གྱི་གཏམ་རྒྱུད་ལ་རྒྱ་གར་རིག་གནས་ཀྱི་ལྟ་བ་ཁ་ཤས་བསྲེས་ནས་ཆོས་འབྱུང་དེབ་ཐེར་ངོས་སུ་བཞུགས་པའི་སྐལ་བ་ལྡན་པར་གྱུར་པས། གདོད་མའི་རྣམ་པ་ལ་འགྱུར་བ་གང་འཚམ་ཞིག་བྱུང་ཡོད་པ་བཤད་མ་དགོས། ང་ཚོས་ཐོག་མར་སྤྲེའུ་ནི་འཕགས་མཆོག་སྤྱན་རས་གཟིགས་ཀྱི་སྤྲུལ་བ་དང་བྲག་སྲིན་མོ་ནི་རྗེ་བཙུན་སྒྲོལ་མའི་རྣམ་སྤྲུལ་ཡིན་པ་སོགས་མཐོང་མ་ཐག མགོ་ཡོམ་འཁོར་བའི་སྣང་ཚུལ་ཡོང་གི་ཡོད་པ་རེད། དཔེར་ན། ཞིབ་འཇུག་པ་གྲགས་ཅན་མཁར་རྨེའུ་བསམ་གཏན་ལགས་ཀྱིས་ཀྱང་།"དེས་བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་ཡུན་ཚད་དེ་ཡར་འདེད་རིང་བོ་ཞིག་བྱེད་མི་ཐུབ"[4]ཅེས་ཅུང་སྣང་ཆུང་གི་རྣམ་འགྱུར་ཞིག་བསྟན་ཡོད། ཡིན་ན་ཡང་། རྒྱལ་ཁབ་གང་དང་མི་རིགས་གང་ལ་ལྷ་སྒྲུང་མང་བ་དེ་ནི་གནའ་དུས་སུ་ཤེས་རིག་དར་སྔ་བའི་མཚོན་རྟགས་ཉག་གཅིག་ཡིན་པ་ལས། ཀླ་ཀློའི་རིགས་ལ་ངོས་འཛིན་པ་ནི་ནོར་འཕྱུག་ཆེན་པོ་ཞིག་ཡིན་པ་དབྱིན་ཇིའི་མཁས་པ་ཐེ་ལིའི་བརྩམས་ཆོས་གྲགས་ཅན་《གདོད་མའི་རིག་གནས》སོགས་སུ་གསལ་བོར་བཀོད་འདུག[5] ང་ཚོ་བོད་མི་ལ་དཀར་ཡོལ་དང་། ཇ་དང་། འབྲུ་རིགས་སོགས་འཚོ་བའི་ནང་གི་རྒྱུན་མཁོའི་ཡོ་བྱད་དང་ཟས་རིགས་འབྱུང་ཚུལ་སྟོན་པའི་ལྷ་སྒྲུང་སྣ་ཚོགས་པ་འདིས། བོད་ནི་གནའ་རབས་ནས་ཤེས་རིག་དར་རྒྱས་ཆེ་བའི་མི་རིགས་ཤིག་ཡིན་པ་བསྙོན་མེད་ར་སྤྲོད་བྱས་པ་ལས་མ་འདས་ལ། སྤྲེའུ་དང་བྲག་སྲིན་གྱི་ངག་རྒྱུན་ལ་ལྷ་སྒྲུང་གི་རྣམ་པས་ཁེངས་ཡོད་ཀྱང་བོད་མིའི་འབྱུང་ཁུངས་ཙམ་མ་ཟད། འཛམ་གླིང་གི་འགྲོ་བ་མིའི་མཆེད་ཁུངས་འཚོལ་བ་ལ་སྒོ་གླེགས་གསར་བ་ཞིག་ཕྱེས་འདུག་སྙམ། སྤྱིར་ན་མི་རིགས་གཞན་དག་ལ་ཡང་འགྲོ་བ་མིའི་མཆེད་ཁུངས་བཤད་པའི་ལྷ་སྒྲུང་སྣ་ཚོགས་ཡོད་དེ། གནའ་རབས་རྒྱ་ནག་གི་བཤད་སྲོལ་ལ། ཉུས་ཝ་ཧྲེ་ཟེར་བའི་ལྷ་མོ་ཞིག་བྱུང་བ་དེས་རང་ཉིད་གཅིག་པུར་སྡོད་སྐབས་སྐྱོ་སྣང་སྐྱེས་པར་བརྟེན། ཁོ་མོས་འཇིམ་པས་མི་གཟུགས་ཤིག་བཟོས་ཏེ་ཕུ་བཏབ་ནས་བཞག་པ་ན་གསོན་པོར་གྱུར་ཞིང་དེ་ལས་འགྲོ་བ་མིའི་རིགས་བྱུང་པ་རེད་ཟེར། ཡང་ནུབ་ཕྱོགས་རྒྱལ་ཁབ་ཁག་གི་བཤད་སྲོལ་ལ། དཀོན་མཆོག་གིས་གནམ་ས་དང་ཉི་ཟླ་སྐར་གསུམ་སོགས་གསར་སྐྲུན་བྱས་རྗེས། འཇིམ་པས་ཡ་ཏིང་ཟེར་བའི་སྐྱེས་པ་ཞིག་བཟོས་ཤིང་དེའི་རྩིབས་མ་བཀོག་ནས་བུད་མེད་གཅིག་བཟོས་པ་དེའི་མིང་ལ་ཤྭ་བ་ཟེར། དེ་གཉིས་བཟའ་ཚང་བྱེད་དུ་བཅུག་པ་ལས་བུ་ཚ་མང་པོ་སྐྱེས་པ་དེ་ནས་འཇིག་རྟེན་གྱི་མི་ཐོག་མར་བྱུང་བ་ཡིན་ཟེར་བ་སོགས་ལྷ་སྒྲུང་གང་མང་ཞིག་ཡོད་མོད། རང་རེའི་བོད་ཀྱི་སྤྲེའུ་དང་བྲག་སྲིན་གྱི་ངག་རྒྱུན་ལ་མི་རིགས་གཞན་གྱི་ལྷ་སྒྲུང་ལས་ངོ་མཚར་ཆེ་བ་དང་ཚན་རིག་གི་ལྟ་བ་དང་མཐུན་ས་མང་། དབྱིན་ཇིའི་སྐྱེ་དངོས་རིག་པའི་མཁས་པ་ཏར་ཝེན་གྱིས་སྐྱེ་དངོས་འཕེལ་འགྱུར་སྐོར་ལ་རྒྱུན་རིང་ཞིབ་འཇུག་གནང་རྗེས། སྤྱི་ལོ༡༨༥༩ལོར་འཛམ་གླིང་གི་རིག་གཞུང་ལས་རིགས་ལ་གྲགས་འགུལ་སློང་བའི་གསུམ་རྩོམ《སྐྱེ་དངོས་རིགས་ཀྱི་འབྱུང་ཁུངས》ཞེས་པ་པར་སྐྲུན་བྱས་པ་དང་། དེར་མཐུད་དེ《མིའི་རིགས་ཀྱི་འབྱུང་ཁུངས་དང་མཚན་མའི་གདམ་ཀ》ཞེས་པ་སོགས་རིམ་པར་བརྩམས་ནས་ཚན་རིག་གི་དཔང་རྟགས་མང་པོ་དྲངས་ཏེ། མི་དང་སྤྲ་རིགས་བར་གཉེན་ཚན་གྱི་འབྲེལ་བ་ཡོད་པའི་ཐོག་ནས་མིའི་རིགས་ནི་གནའ་རབས་ཀྱི་སྤྲ་རིགས་ལས་མཆེད་པར་འདོད་པའི་ལྟ་བ་བཏོན་པ་དེ་དེང་རབས་ཀྱི་ཚན་རིག་པ་མང་ཤོས་ཀྱིས་མཐོང་ཆེན་བྱ་ཡུལ་དུ་གྱུར་ཞིང་ཁོང་གིས་གསར་དུ་རྙེད་པའི་རིག་པ་ཞིག་ཏུ་ངོས་འཛིན་གནང་བཞིན་ཡོད་པ་འདྲ་མོད། རང་རེའི་བོད་ཀྱི་སྔོན་བྱོན་ལོ་རྒྱུས་སྨྲ་བ་རྣམས་ཀྱིས་ཏར་ཝེན་དང་བསྡུར་ན་ལོ་ངོ་བརྒྱ་ཕྲག་དུ་མའི་གོང་རོལ་ནས་ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་དེབ་ཐེར་མང་དག་ཅིག་གི་ངོས་སུ་ཕ་སྤྲེའུ་དང་མ་བྲག་སྲིན་གཉིས་བཤོས་པ་ལས་བོད་མི་མཆེད་པའི་ངག་རྒྱུན་བཀོད་པ་དེ་ནི་ཧ་ལས་དགོས་པའི་སྣང་ཚུལ་ཞིག་མ་ཡིན་ནམ། དེའི་སྟེང་ནས་བོད་རང་གི་ལོ་རྒྱུས་མཁན་པོ་ཚོས་ཆོས་ལུགས་འབའ་ཞིག་ཆེ་བ་བརྗོད་པ་དང་ཆོས་ལུགས་འབའ་ཞིག་གི་དར་རྒུད་ལོ་རྒྱུས་སུ་བཀོད་པ་ཙམ་མ་ཡིན་པར། ཕྱི་སྣོད་ཀྱི་འཇིག་རྟེན་ཆགས་རིམ་དང་ནང་བཅུད་ཀྱི་སེམས་ཅན་གྲོལ་ལུགས་ཀྱང་ཚན་རིག་གི་ལྟ་བའི་སྒོ་ནས་གསལ་བཤད་གནང་ཡོད་པ་ཤེས་ཐུབ། དེང་གི་ལོ་རྒྱུས་ཞིབ་འཇུག་པ་འགས་ཏར་ཝེན་གྱི་ལྟ་བ་བེད་སྤྱད་ནས་སྤྲེའུ་དང་བྲག་སྲིན་བཤོས་པ་ལས་བོད་མི་མཆེད་པའི་ངག་རྒྱུན་ལ་ཞིབ་འཇུག་མཛད་མཐར། བོད་མིའི་འབྱུང་ཁུངས་ནི་ཡར་ཀླུང་གཙང་པོའི་ཆུ་རྒྱུན་ཀྱི་ནགས་ཚལ་དུ་གནས་ཤིང་ཤིང་འབྲས་ཟ་བའི་སྤྲ་ཆུང་དང་བྲག་ཕུག་ཏུ་སྡོད་ཅིང་སྲོག་ཆགས་ཀྱི་ཤ་ཁྲག་ལ་རོལ་བའི་སྤྲ་མོ་གཉིས་ཕན་ཚུན་བཤོས་པ་ལས་འཕེལ་བའི་ཕྲུ་གུ་རྣམས་རིམ་འགྱུར་གྱིས་བྱུང་བ་ཡིན་ཞེས་སྡོམ་ཚིག་སྟབས་བདེ་པོ་ཞིག་བརྒྱབ་ཡོད།[6]  ཕྲན་གྱིས་བལྟས་ན་དེ་ནི་ཡང་དག་པའི་འགྲེལ་བཤད་གནང་སྟངས་ཤིག་མ་ཡིན་ཏེ། རྒྱུ་མཚན་ནི་བོད་རང་གི་ལོ་རྒྱུས་དེབ་ཐེར་ངོས་ལས་བྱུང་བའི་སྤྲེའུ་དང་བྲག་སྲིན་སྐོར་གྱི་ངག་རྒྱུན་གཞིར་བཞག་ནས་དཔྱད་ན། སྤྲ་དང་སྤྲ་མོ་སྟེ་རིགས་གཅིག་པའི་སྲོག་ཆགས་གཉིས་མིན་པ་རྒྱུ་མཚན་གསུམ་ཀྱི་སྟེང་ནས་ར་སྤྲོད་བྱེད་ཆོག་སྟེ། གཅིག སྤྲེའུ་ཞེས་པའི་མིང་གི་རྗེས་སུ་བྱང་ཆུབ་སེམས་དཔའ་ཞེས་པའི་ཐ་སྙད་སྦྱར་ཡོད། དེའི་དོན་ནི་སྤྲེའུ་རྣམས་རི་སྐྱེས་ཤིང་འབྲས་དང་། མེ་ཏོག་དང་། ལོ་མ་སོགས་ལོངས་སུ་སྤྱད་པ་ལས་སྲོག་ཆགས་གཞན་གྱི་ཤ་ཁྲག་ལ་མི་རོལ་བས་བྱང་ཆུབ་སེམས་དཔའ་ཞེས་བཏགས་ཤིང་། བྲག་སྲིན་མོ་ཞེས་པ་ནི་སྤྲ་ཆུང་རྣམས་དང་མི་འདྲ་བར་སྲོག་ཆགས་གཞན་དག་བསད་ནས་ཤ་ཁྲག་ལ་ལོངས་སུ་སྤྱོད་པའི་སྲོག་ཆགས་གཏུམ་པོའི་རིགས་ཤིག་ཡིན་པས། དེའི་སྡོད་གནས་བྲག་དང་སྦྱར་ཏེ་བྲག་སྲིན་མོ་ཞེས་བཏགས་པ་ཡིན། 

      གོང་གི་འཚོ་བ་རོལ་སྟངས་དང་རང་གཤིས་རྩ་བ་ནས་མི་འདྲ་བའི་ཆ་ལས་རིགས་མི་གཅིག་པའི་སྲོག་ཆགས་གཉིས་ཡིན་པ་ཤེས་སླ། གཉིས། ང་ཚོས་སྦྲེའུ་དང་བྲག་སྲིན་མོའི་ངག་རྒྱུན་ལ་ཞིབ་ལྟ་བྱས་ན། བྲག་སྲིན་མོ་ནི་རང་རེ་བོད་ཡུལ་གྱི་ས་སྐྱེས་རྡོ་སྐྱེས་ཀྱི་སྲོག་ཆགས་ཤིག་དང་། སྤྲེའུ་ནི་ཡུལ་གཞན་ཞིག་ནས་ཚུར་ཡོང་བ་ཞིག་ཡིན། སྲོག་ཆགས་འདི་གཉིས་ཀྱི་སྐྱེས་ཁུངས་མི་འདྲ་བ་དེས་ཀྱང་སྲོག་ཆགས་ཐ་དད་པ་གཉིས་ཡིན་པ་བསྟན་ཡོད། གསུམ། འཇིག་རྟེན་གྱི་ཆོས་ཉིད་གཞིར་བཞག་ནས་དཔྱད་ན། རིགས་འདྲ་བའི་སྲོག་ཆགས་གཉིས་བཤོས་པ་ལས་ཕ་མ་གཉིས་དང་མཚུངས་པའི་ཕྲུ་གུ་སྐྱེ་བ་ནི། དཔེར་ན། ཁྱི་དང་ཁྱི་མོ་བཤོས་པ་ལས་ཁྱི་གུ་སྐྱེས་པ་ལས་མི་མི་སྐྱེས་པ་ལྟ་བུ། རིགས་མི་འདྲ་བའི་སྲོག་ཆགས་ཕོ་མོ་གཉིས་འདུས་པ་ལས་ཁྱད་པར་བའི་སྲོག་ཆགས་གཞན་ཞིག་སྐྱེས་པ། དཔེར་ན། བ་ལང་དང་འབྲི་འདུས་པ་ལས་མཛོ་དང་མཛོ་མོ། བོང་བུ་དང་རྒོད་མ་འདུས་པ་ལས་དྲེལ་སྐྱེས་པ་སོགས་ཀྱི་སྣང་ཚུལ་ལ་བལྟས་ན་སྤྲེའུ་དང་བྲག་སྲིན་གཉིས་རིགས་མི་འདྲ་བའི་སྲོག་ཆགས་གཉིས་པ་བདེན་དབང་བྱེད་ཐུབ།

       གོང་དུ་བཤད་པ་ལྟར་སྤྲེའུ་ཞེས་པ་སྤྲ་ཆུང་ཆུང་གི་དོན་ཡིན་པ་ཐེ་ཚོམ་མེད་ཀྱང་ད་ལྟ་བྲག་སྲིན་མོ་བྱ་བའི་སྲོག་ཆགས་དེ་ངོས་འཛིན་སྟངས་ཐད་ལ་དཀའ་རྙོག་བྱུང་བ་རེད། སྤྱིར་ན་འགྲོ་བ་མིའི་མཆེད་ཁུངས་སྐོར་གྱི་དཀའ་རྙོག་འདི་བོད་ཙམ་མ་ཟད།དེང་རབས་ཀྱི་ཚན་རིག་པ་རྣམས་ཀྱིས་ཀྱང་ཀུན་གྱིས་ཁས་ལེན་པའི་སྡོམ་ཚིག་ཅིག་མ་རྙེད་པར་ཚན་རིག་གི་དཀའ་གནད་བཅུ་ཞེས་པའི་ནང་དུ་དྲངས་ཡོད་མོད། ང་ཚོས་བོད་རང་གི་ལོ་རྒྱུས་དེབ་ཐེར་གྱི་རི་གསེབ་ཉུལ་ནས་བྲག་སྲིན་མོའི་སྐོར་ལ་རྩད་གཅོད་བྱས་ན་ཅིའི་ཕྱིར་མི་ཆོག དེ་ཡང་གུ་རུ་ཨོ་རྒྱན་གླིང་པས་ཡར་ཀླུང་ཤེལ་གྱི་བྲག་ཕུག་ནས་བཏོན་པའི་《བློན་པོ་བཀའི་ཐང་ཡིག》ལས། "བོད་ཀྱི་མི་རྣམས་འཆད་ཁུངས་བསྟན་པ་ནི༎བོན་ལུགས་ཀླུ་ལས་འཆད་པར་འདོད་པ་ཡོད༎ཆོས་ལུགས་སྤྱན་རས་གཟིགས་ལས་འཆད་པར་འདོད༎"[7]ཅེས་གསུངས་པ་ལ་བརྟགས་ན་བོན་ལུགས་དང་ཆོས་ལུགས་གཉིས་ཀྱི་འདོད་ཚུལ་ཐ་དད་མ་ཡིན་པར་འགལ་མེད་གཅིག་ཏུ་གྱུར་བ་དང་། སྤྱན་རས་གཟིགས་བྱ་བ་ནི་སྤྲེའུ་བསྟན་ཡོད་པ་ཐེ་ཚོམ་སྐྱེ་མི་སྲིད་ལ་བྲག་སྲིན་མོ་ངོས་འཛིན་སྐོར་གྱི་དཀའ་རྙོག་གི་མདུད་བརྒྱ་དེའང་རང་སར་གྲོལ་བ་མ་ཡིན་ནམ། ཀླུ་བྱ་བ་ནི་བོད་ཀྱི་སྲོལ་རྒྱུན་འདུ་ཤེས་ནང་གུས་བཀུར་བྱེད་པའི་སྲོག་ཆགས་ཁྱད་པར་བ་ཞིག་ཡིན་ཏེ། མཚོ་དང་ཆུ་ནང་དུ་གནས་པའི་ཉ་དང་སྦལ་བའི་རིགས་ཀྱི་ཁྲོད་ནའང་ཀླུ་རིགས་ཡོད་པར་པར་འདོད་ལ། དེ་དག་གི་ལུས་སྟེང་ལ་གནོད་འཚེ་བཏང་ན་རང་ཉིད་ཀྱི་འབྱུང་བཞིའི་ལུས་རྟེན་འདི་ལ་ནད་རིགས་འདྲ་མིན་ཕོག་ནས་ཚེ་སྲོག་ལ་བར་ཆད་ཡོད་པར་མ་ཟད། འབད་པས་བསགས་པའི་ལོངས་སྤྱད་ལའང་གྱོང་གུད་ཐེབས་པར་སྙམ་ནས་ཀླུ་དགྱེས་པར་བྱེད་ཆེད་ཀླུ་བསང་སོགས་གཏོང་བའི་སྲོལ་ཆགས་ཡོད། དེ་ནི་ཆོས་ལུགས་ཀྱི་འདུ་ཤེས་ཤིག་ཏུ་སྣང་མོད། དངོས་ཡོད་ཀྱི་རིན་ཐང་སྤུ་ཙམ་མེད་པར་བརྩིས་ནས་དོར་རྐྱང་བྱ་དོན་ཅི་ཞིག་ཡོད། 

        སྤྱིར་ན་བོད་རང་གི་སྲོལ་རྒྱུན་ནང་ཆོས་དང་བོན་གཉིས་ཀྱིས་ཤན་ཤུགས་མ་ཐེབས་མེད་པ་ཞིག་ཕལ་ཆེར་རྙེད་དཀའ་བའི་ཚད་ཡིན་པས། མི་རིགས་ཀྱི་ཁྱད་ཆོས་སུ་འདྲེན་པའི་ཐུན་མོང་གི་སེམས་ཁམས་ཟེར་བ་དེའང་བོད་ལ་མཚོན་ན་ཆོས་དང་བོན་གྱི་ལྟ་བ་འདྲེས་པའི་སེམས་ཁམས་ཤིག་ལ་ངོས་འཛིན་བྱེད་པ་ལས་མ་འདས་ལ། བོད་དུ་དར་ཆེ་བའི་བོན་དང་ཆོས་ཀྱི་ཆོ་ག་སྣ་ཚོགས་ཀྱང་གནའ་རབས་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་སམ་རྒྱུ་རྐྱེན་ག་གེ་མོ་ཞིག་ལ་འབྲེལ་བ་མེད་པ་གཅིག་ཀྱང་མེད་པས། གནའ་རབས་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་རིག་གནས་ལ་ཞིབ་འཇུག་བྱེད་དུས་བོན་དང་ཆོས་ཀྱི་ཆོ་ག་སྣ་ཚོགས་པ་དེ་དག་མེད་དུ་མི་རུང་བའི་དཔྱད་གཞི་འགངས་ཆེན་ཞིག་ཡིན་པར་སྙམ། དེས་ན་ཀླུ་རིགས་ལ་མཆོད་བཀུར་བྱེད་པའི་གོམས་སྲོལ་དེར་བལྟས་ན། མི་དང་ཀླུའི་བར་ན་གདོད་མ་ནས་སྲོག་ཆགས་གཞན་དང་མི་འདྲ་བའི་ཁྱད་པར་ཅན་གྱི་འབྲེལ་བ་ཞིག་གྲུབ་འདུག་པ་ཤིན་ཏུ་གསལ། དེར་བརྟེན་བློན་པོའི་བཀའ་ཐང་ནང་བོན་ལུགས་ཀླུ་དང་ཆོས་ལུགས་སུ་སྤྱན་རས་གཟིགས་ལས་མཆེད་པར་འདོད་པ་དེ་ལ་རྒྱུ་མཚན་ངེས་ཅན་ཞིག་ཡོད་པ་རྟོགས་ཐུབ།《བཀའ་ཐང་སྡེ་ལྔ》ལས་ཁྱད་པར་ཅན་གྱི་གསུང་ཚིག་ཅིག་བྱུང་ཡོད་པ་ནི།"ཕ་མ་གཉིས་ཀ་མི་འདྲ་བུ་ཞིག་སྐྱེས༎འགྲེང་བུ་ངོ་དམར་ལེབ་པ་མཇུག་མ་མེད༎"[8]ཅེས་པ་དེས་སྤྲེའུ་དང་བྲག་སྲིན་འདུས་པ་ལས་བྱུང་བའི་ཕྲུ་གུ་རྣམས་ནི་ཕ་མ་གཉིས་དང་མི་མཚུངས་པའི་ཁྱད་ཆོས་གསུམ་ཡོད་པ་བསྟན་ཡོད་དེ། གཅིག་ནི་ཕྲུ་གུ་རྣམས་འགྲེང་ནས་འགྲོ་བ། གཉིས་ནི་ངོ་དབྱིབས་ལེབ་ཅིང་དམར་བ། གསུམ་ནི་མཇུག་མ་མེད་པ་བཅས་ཡིན། ཕྲུ་གུ་རྣམས་ཀྱི་ཁྱད་ཆོས་འདི་གསུམ་ལས་སྤྲེའུ་དང་བྲག་སྲིན་མོ་གཉིས་ནི་དུད་དེ་འགྲོ་ཞིང་རྔ་མ་ཡོད་པའི་སྲོག་ཆགས་ཤིག་ཡིན་པ་ཤིན་ཏུ་གསལ། འདི་ནི་དེང་རབས་སྦྲུམ་རྟེན་རིག་པས（胚胎学）་འགྲོ་བ་མིའི་འབྱུང་ཁུངས་ལ་བཏོན་པའི་ལྟ་བ་དང་འདྲ་ས་མང་། གསོ་རིག་སྦྲུམ་རྟེན་རིག་པའི་འདོད་ཚུལ་ལྟར་ན། ཨ་མའི་མངལ་དུ་ཕྲུ་གུ་འཁོར་ནས་ལུས་ཕུང་བསྐྱེད་འཕེལ་བྱུང་བའི་བརྒྱུད་རིམ་ནང་། མིའི་རིགས་ཀྱི་འབྱུང་ཁུངས་སྟོན་པའི་ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་རྗེས་ཤུལ་ཡོད་པར་འདོད་ཡོད། དེའི་རྒྱུ་མཚན་ནི་མངལ་དུ་འཁོར་བའི་ཕྲུ་གུའི་དབྱིབས་གཟུགས་ཀྱི་འགྱུར་བ་དེ་དག་གིས་མིའི་རིགས་ཀྱི་ཡང་མེས་རྣམས་མི་རུ་མ་འགྱུར་གོང་བརྒྱུད་མྱོང་བའི་དབྱིབས་གཟུགས་ཀྱི་ཚབ་བྱེད་ཐུབ་པའི་ལྟ་ཚུལ་བཅངས་ཡོད་པས་ཡིན། བོད་ཀྱི་གསོ་རིག་ལས་བྱུང་བའི་སྦྲུམ་རྟེན་རིག་པ་ལྟར་ན། ཕྲུ་གུ་བསྐྱེད་འཕེལ་གྱི་བརྒྱུད་རིམ་ལ་དང་པོ་ནི་ཉ་ཡི་གནས་སྐབས་དང་། གཉིས་པ་ནི་རུས་སྦལ་གྱི་གནས་སྐབས་ཡིན་པར་གསུངས། དེ་ནི་མངལ་དུ་འཁོར་བའི་ལུས་ཀྱི་དབྱིབས་གཟུགས་ནི་སྲོག་ཆགས་དེ་གཉིས་དང་འདྲ་མཚུངས་ཡིན་པས་མིང་དེ་ལྟར་བཏགས་པ་ཡིན། དེང་གི་སྦྲུམ་རྟེན་རིག་པའི་ཆེད་མཁས་པ་དག་གིས་ཀྱང་། སྒལ་ཚིགས་ཅན་གྱི་སྲོག་ཆགས་ཉ་དང་རུས་སྦལ་སོགས་ནི་མིའི་ཐོག་མའི་སྦྲུམ་རྟེན་དང་འདྲ་ས་མང་པའི་རྒྱུ་མཚན་བཀོད་པ་འདི་ལྟར།"མངོན་གསལ་དོད་པའི་ཨམ་ཤ་དང་ཕྲ་ལ་རིང་པའི་མཇུག་མ། མགོ་ངོས་ཆེ་བ་དང་ལུས་གཞི་དཀྱོག་པ། རྐང་ལག་མངོན་རྗེན་མེད་པ་དང་དུས་ཚོད་ག་ཚོད་སྔ་བ་དེ་ཙམ་ཕན་ཚུན་འདྲ"[9]ཞེས་གསུངས་ཡོད། གོང་གི་རྒྱུ་མཚན་འདི་དག་ལ་བརྟེན་ནས་སྦྲུམ་རྟེན་རིག་པའི་མཁས་པ་ཚོས། མིའི་སྦྲུམ་རྟེན་ལ་མཇུག་མ་ཡོད་པ་དེ་ནི་མིའི་རིགས་ནི་མཇུག་མ་ཡོད་པའི་སྲོག་ཆགས་ཤིག་ལས་འཕེལ་འགྱུར་བྱུང་ཡིན་པའི་དཔང་རྟགས་སུ་དྲངས་ཡོད་ལ། མིའི་སྦྲུམ་རྟེན་ལ་ཉ་དང་འདྲ་བར་གཞུ་དབྱིབས་འཕར་རྩ་ཡོད་པ་དེ་ནི་མི་དང་ཉའི་བར་ན་འབྱུང་གཞིའི་འབྲེལ་ལམ་ཡོད་པའི་རྟགས་མཚན་ཞིག་ཡིན་པར་གླེང་། བོད་ཀྱི་གསོ་རིག་ནང་གནས་སྐབས་དང་པོ་ལ་ཉ་འཇོག་པའི་རྒྱུ་མཚན་ཀྱང་འདི་ལ་ཐུག་ཡོད་པར་སྙམ། ང་ཚོས་གོང་དུ་བཀོད་པའི་རང་བྱུང་ཚན་རིག་གི་ལྟ་བ་འདི་གཞི་རྩར་བཟུང་ནས་བལྟས་ན། འགྲོ་བ་མིའི་རིགས་ཀྱི་འབྱུང་ཁུངས་ནི་མཇུག་མ་ཡོད་པའི་སྲོག་ཆགས་ལས་འཕེལ་འགྱུར་བྱུང་བ་ཞིག་ཡིན་པ་མ་ཟད། འཚོ་གནས་ཀྱི་ཆ་ནས་ཆུ་དང་འབྲེལ་བ་ཡོད་ཤེས་ཐུབ། དེས་རང་རེ་བོད་ཀྱི་ངག་རྒྱུན་ནང་གི་བྲག་སྲིན་མོ་དང་། ཁྱད་པར་དུ་ཀླུ་ལས་ཆད་པ་ཡིན་གསུངས་པ་འདི་ལ་གོ་བ་ཡང་དག་པ་ཞིག་ལོན་པར་རམ་འདེགས་མི་དམན་པ་ཞིག་བྱས་ཡོད།

གཉིས་པ། བོད་ཀྱི་སྣོད་བཅུད་ཆགས་ཚུལ་གྱི་སྟེང་ནས་སྤྲེའུ་དང་བྲག་སྲིན་གྱི་ངག་རྒྱུན་ལ་བརྟགས་པ།

         ནམ་རྒྱུན་ཀླུ་ཞེས་པ་ནི་ཆོས་ལུགས་ཀྱི་དཔེ་ཆའི་ནང་རྒྱ་མཚོར་གནས་པའི་ལུས་སྨད་སྦྲུལ་དང་ལུས་སྟོད་མིའི་རྣམ་པ་ཅན་གྱི་དུད་འགྲོ་ནུས་མཐུ་ཅན་ཞིག་ཡིན་པར་གསུངས།[10]《སྒྲ་སྦྱོར་བམ་གཉིས》དང་《ཆོས་མངོན་པ་མཛོད》སོགས་སུ་ཀླུ་ནི་དུད་འགྲོའི་ཁོངས་སུ་བཞག་ཡོད་ལ།[11] བོན་གྱི་དཔེ་རྙིང《བོན་སྒོ་གསལ་བྱེད》ནང་ཀླུ་ནི་ལྷ་མ་ཡིན་གྱི་གྲས་སུ་བཞག་ཡོད། ནང་པའི་གསང་སྔགས་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་ཁག་ཏུ་ཀླུ་ཕལ་ཆེར་མི་རུ་གྱུར་ནས་མཚོ་འགྲམ་དུ་གྲོང་ཁྱེར་བཅས་པའི་ལོ་རྒྱུས་ཀྱང་མཐོང་རྒྱུ་ཡོད། འདིའི་སྐོར་ཀུན་མཁྱེན་འཇིགས་མེད་དབང་བོའི《ཅོ་ནེ་བསྟན་འགྱུར་དཀར་ཆག》ནང་གསལ།[12] ཀླུ་ནི་མཚོ་འགྲམ་དུ་གནས་ཤིང་དང་ཁྱད་པར་དུ་རྒྱ་གར་དུ་ཡོད་ཚུལ་གསུངས་པ་དེ་ལས། ཀླུ་ནི་ཚ་བ་ཆེ་བའི་ས་ཁུལ་དུ་ཡོད་པའི་སྲོག་ཆགས་རིགས་ཤིག་ཡིན་པ་ཧ་ཅང་གསལ། སློབ་དཔོན་པདྨ་འབྱུང་གནས་ཀྱིས་མཛད་པར་གྲགས་པའི《ཀླུ་བསངས་བླ་སེལ་ཆེན་མོ》ལས།"འབབ་པ་ཆུ་ལ་གནས་པའི་ལྷ་ཀླུ་བསངས༎སྲ་བ་བྲག་ལ་གནས་པའི་ལྷ་ཀླུ་བསངས༎རི་བོ་ཀུན་ལ་གནས་པའི་ལྷ་ཀླུ་བསངས༎རྒྱ་མཚོ་ཀུན་ལ་གནས་པའི་ལྷ་ཀླུ་བསངས༎"[13]ཞེས་བྱུང་པ་ལས་ཀླུ་ནི་མཐའ་གཅིག་ཏུ་རྒྱ་མཚོ་ཁོ་ནར་གནས་པའི་དུད་འགྲོ་ཅིག་མ་ཡིན་པར། ཆུ་དང་སྐམ་ས་གཉིས་ཀར་འཚོ་སྡོད་ཐུབ་པ་ཞིག་ལ་ངོས་འཛིན་གནང་ཡོད་པར་སྙམ། དེས་ན་ཀླུ་ཞེས་པའི་སྲོག་ཆགས་དེ་ནི་བོད་ཁམས་ཀྱི་གདོད་མའི་གནམ་གཤིས་དང་འཚམས་པོ་ཡིན་མིན་གྱི་སྟེང་ནས་ཞིབ་འཇུག་བྱ་དགོས་པ་ཞིག་ཡིན་པས། བོད་ཀྱི་སྣོད་བཅུད་ཐོག་མར་ཆགས་ཚུལ་ནས་གླེང་ན་གོ་བ་ཁྱད་པར་ཅན་ཞིག་སྟེར་ཐུབ། དེ་ཡང་དང་ཐོག་བོད་ཡུལ་འདི་ཡང་རི་རབ་དང་ཐང་ཆེན་གྱི་མིང་ཙམ་ཡང་མེད་པའི་སྔོ་ལྡེམ་མེར་འཁྱིལ་བའི་རྒྱ་མཚོ་ཆེན་པོ་ཞིག་ཡིན་པ་ནི།《མཁས་པའི་དགའ་སྟོན》ལས།"སྟོད་ཀྱི་མངའ་རིས་སྐོར་གསུམ་རྫིང་གི་ཚུལ༎བར་དུ་དབུས་གཙང་རུ་བཞི་ཡུར་བ་འདྲ༎སྨད་དུ་མདོ་ཁམས་སྒང་གསུམ་ཞིང་ལྟ་བུ༎ཀུན་ཀྱང་ཆུ་ཡི་རྒྱ་མཚོར་གྱུར་བའི་ནང་༎མཐའ་ཡས་སྲོག་ཆགས་སྡུག་བསྔལ་སྤྱོད་པར་གཟིགས༎……མཚོ་དེ་འཁོལ་བ་ཞི་ཞིང་རབ་ཏུ་བསིལ༎ཀོང་གི་ཆུ་བརླག་ཅེས་བྱའི་ཟོམས་ཕྱེ་བས༎རུ་བཞི་ཆུ་ཡིས་གང་བ་དེ་རུ་ཐིམ༎ཆུ་གཞན་དག་ཀྱང་དེ་ལྟར་ཐིམ་པ་ཡིས༎བོད་ཁམས་ཡུལ་གྱི་རྣམ་པ་གསལ་བར་དོད༎"[14]ཅེས་པ་ལ་དཔྱད་ན། ་བོད་ཡུལ་ནི་དང་ཐོག་མཐའ་ཡས་པའི་རྒྱ་མཚོ་ཆེན་པོ་ཞིག་ཡིན་པ་མ་ཟད། དེའི་ནང་དུ་བགྲང་ལས་འདས་པའི་མཚོ་སྐྱེས་སྲོག་ཆགས་ཀྱང་གནས་ཡོད་པ་གསལ་བར་བསྟན་འདུག རྗེས་ཀྱི་དུས་ཡུན་རིང་བའི་ལོ་ཟླའི་ནང་སའི་ཡོལ་གོ་དག་གི་ཁ་ཤོར་ཏེ་ཆུའི་ཕྱེད་ཀ་རྒྱ་མཚོར་བཞུར་བ་དང་ཕྱེད་ཀ་ས་རུ་ཐིམ་ནས་བོད་ཡུལ་གྱི་རྣམ་པ་གསལ་བོར་ཐོན་ཚུལ་བསྟན་ཡོད། དེ་ནི་གནའ་རབས་ཀྱི་ས་གཤིས་དང་འགྱུར་རྡོ་ལ་ཞིབ་འཇུག་གནང་མཁན་གྱི་ཆེད་མཁས་པ་དག་གིས་བོད་ཡུལ་ལ་རྟོག་དཔྱོད་བྱས་པའི་སྡོམ་ཚིག་དང་ཀུན་ནས་མཚུངས་ཏེ།"དུས་རབས་རྙིང་མར་རྩིས་པའི་སྐབས་ཀྱི་ཐོག་མའི་དུས་དང་བར་མའི་དུས་སྐབས་སུ་མདོ་དབུས་མཐོ་སྒང་ནི་ལྡེམ་ལྡེམ་དུ་འཁྱིལ་བའི་རྒྱ་མཚོ་ཆེན་པོ་ཞིག་ཡིན་ཞིང་། དུས་རབས་གསར་པའི་འགོ་ཚུགས་པ་ནས་བཟུང་རིམ་བཞིན་སྐམ་སའི་ཡུལ་བྱུང་"[15]ཞེས་བཤད། 

      དེ་བཞིན་ས་གཤིས་ཆེད་མཁས་པ་དག་གི་འདོད་པ་ལྟར་ན། བོད་ཁམས་ཆུས་གང་ནས་ཡོད་པའི་དུས་སྐབས་ནི་ཧ་ལམ་ལོ་ངོ་བྱེ་བ་བཞིའི་ཡར་སྔོན་ཡིན་ལ། དེའི་རྗེས་སུ་སའི་གོ་ལར་ས་ཤུན་འགུལ་སྐྱོད་（地壳运动）དྲག་པོ་ཞིག་བརྒྱབ་མྱོངས། དེ་ནི་མདོ་དབུས་མཐོ་སྒང་གི་ས་དབྱིབས་ཆགས་སྟངས་དང་འབྲེལ་བ་དམ་པོ་ཡོད། ས་ཤུན་འགུལ་སྐྱོད་དེ་ནི་ཧ་ལམ་ལོ་ངོ་བྱེ་བ་གསུམ（ཁྲི3000）ཙམ་གྱི་སྔོན་ལ་བྱུང་ཞིང་སའི་གོ་ལའི་ལོ་རྒྱུས་ནང་གི་རི་ལུང་སྐྱེད་བྱེད་ཀྱི་ཆེས་མཇུག་གི་འགུལ་སྐྱོད་ཆེ་ཤོས་ཡིན་པར་གླེང་།[16] ཡང་ན་བོད་རང་གི་ཆོས་འབྱུང་དེབ་ཐེར་ཚད་ལྡན་རྣམས་སུ་བོད་ཡུལ་ཆགས་ཚུལ་བརྗོད་སྐབས།"ཀོང་གི་ཆུ་བརླག་ཅེས་བྱའི་ཟོམས་ཕྱེ"ཞེས་པའི་དོན་གྱི་སྙིང་བོ་ནི་ས་ལ་ཁོང་གསེང་ཕྱེ་ནས་ཆུ་རྣམས་ནང་དུ་ཤོར་ཏེ་བོད་ཡུལ་གྱི་རྣམ་པ་གསར་དུ་དོད་པར་གསུངས་པ་ཡིན། དེ་ནི་ས་ཤུན་འགུལ་སྐྱོད་དང་འབྲེལ་བ་མེད་པ་ཞིག་མ་ཡིན་ཏེ། ས་གཤིས་རིག་པ་ལྟར་ན། ས་ཤུན་འགུལ་སྐྱོད་ཀྱི་ཤུགས་ཅི་ཙམ་ཆེ་ན་ས་རིམ་（地层）ལ་གཏོར་བརླག་ཐེབས་ཚད་དེ་ལས་ཆེ་ཞིང་། མདོར་ན་སའི་གོ་ལའི་འགྱུར་ལྡོག་དང་ས་དབྱིབས་སྣ་ཚོགས་ནི་ས་ཤུན་འགུལ་སྐྱོད་ཀྱི་མཇུག་འབྲས་ཡིན། དཔེར་ན། ས་ཤུན་འགུལ་སྐྱོད་ཁྲོད་ས་ངོས་མར་རྡིབ་པ་དང་ཡར་འཕགས་པ། གས་སྲུབས་ཆེན་པོ་ཤོར་བ་སོགས་ཀྱི་གནས་ཚུལ་འོག སའི་གོ་ལའི་སྟེང་དུ་རི་རྒྱུད་དང་རོང་ས། རྒྱ་མཚོ་སོགས་གྲུབ་པ་ཡིན་ཞེས་བརྗོད། གོང་གི་ལྟ་ཚུལ་འདི་ལ་གཞིགས་ན། ཀོང་གི་ཆུ་བརླག་ལ་ཟོམས་ཕྱེ་བའི་རྒྱུ་རྐྱེན་ནི་ས་ཤུན་འགུལ་སྐྱོད་དང་ཏན་ཏན་འབྲེལ་བ་ཡོད་པ་ཞིག་ཡིན་པ་ཤེས་ཐུབ། ཀོང་གི་ཆུ་བརླག་ཅེས་པ་དེ་ནི་ཀོང་པོའི་ཉང་ཆུ་དང་ཡར་ཀླུང་གཙང་བོ་གཉིས་འདྲེས་མཚམས་ཀྱི་སྨད་རྒྱུད་དུ་ཡོད་པའི་ས་ཆ་ཞིག་ཡིན། ཆོས་འབྱུང་དེབ་ཐེར་རྣམས་སུ་ས་ཆ་དེ་ཁོ་ན་དམིགས་སུ་བཀར་ནས་གསུངས་དོན་གསལ་བོ་ཞིག་མེད་མོད། དེ་ནི་ཕལ་ཆེར་བོད་ཡུལ་ཆགས་ཚུལ་གྱི་གནས་ལུགས་གསལ་འདོན་བྱ་ཆེད་དཔེ་མཚོན་གསལ་བོ་ཞིག་དྲངས་པ་མིན་ནམ་སྙམ།

        《ཆོས་འབྱུང་མཁས་པའི་དགའ་སྟོན》སོགས་སུ་རྒྱ་མཚོའི་དེའི་ནང་མཚོ་སྐྱེས་སྲོག་ཆགས་གྲངས་ལས་འདས་པ་ཞིག་ཡོད་ཚུལ་གསུངས་པ་མ་གཏོགས། དེ་ནི་སྐམ་སའི་སྲོག་ཆགས་སུ་གྱུར་བའི་འཕེལ་རིམ་སྐོར་ལ་ཅི་ཡང་བསྟན་མེད་མོད། རྒྱ་མཚོ་ནི་སྲོག་ཆགས་སྣ་ཚོགས་ཀྱི་འབྱུང་ཁུངས་ཉག་གཅིག་ཡིན་པ་ཞལ་བཞེས་གནང་ཡོད་འདུག རང་བྱུང་ཚན་རིག་པ་རྣམས་ཀྱི་འདོད་པ་ལྟར་ན། ཧ་ལམ་ལོ་ངོ་དུང་ཕྱུར་ལྔ་བཅུའམ་བཞི་བཅུའི་ཡར་སྔོན་དུ་རྒྱ་མཚོའི་ནང་དུ་ཆེས་ཐོག་མའི་ཚེ་སྲོག་གི་རྒྱུ་རུ་གྱུར་བའི་ཁེར་རྐྱང་གི་ཕྲ་ཕུང་སྐྱེ་དངོས（单细胞生物）བྱུང་བ་རེད།[17] དེ་ལྟ་བུའི་ཕྲ་ཕུང་གི་རྒྱུ་ཚོགས་ལ་བརྟེན་ནས་སྒལ་ཚིགས་མེད་པའི་སྲོག་ཆགས་བྱུང་བ་དང་། དེ་རིམ་བཞིན་འཕེལ་འགྱུར་བྱུང་ནས་སྒལ་ཚིགས་ཡོད་པའི་སྲོག་ཆགས་ཀྱི་ཐོག་མ་ཉ་རིགས་བྱུང་། ཉ་རིགས་ནི་སྐམ་སའི་སྲོག་ཆགས་ཀྱི་མེས་པོར་གྱུར་བ་རེད། 'ཧ་ལམ་ལོ་ངོ་དུང་ཕྱུར་གསུམ་གྱི་ཡར་མར་ཙམ་ལ་སྐམ་སའི་ཐོག་འཚོ་བ་རོལ་བའི་སྲོག་ཆགས་བྱུང་ཡོད'ཟེར།[18]ང་ཚོས་འདི་ལས་གོ་རིམ་ཞིག་མཐོང་ཐུབ་པ་ནི། རྒྱ་མཚོ་→ཕྲ་ཕུང་སྐྱེ་དངོས→སྒལ་ཚིགས་མེད་པའི་སྲོག་ཆགས→ཉ་རིགས→སྐམ་སའི་སྲོག་ཆགས་ཏེ་སྔ་མ་སྔ་མ་ལས་ཕྱི་མ་ཕྱི་མ་བྱུང་བའི་གོ་རིམ་དེ་རྟོགས་ཐུབ། འདི་ནི་རང་རེ་བོད་ཀྱི་ཆོས་འབྱུང་དེབ་ཐེར་ཁག་ལས་གསུངས་པའི་བོད་ཁམས་ཀྱི་སྣོད་བཅུད་ཆགས་པའི་གོ་རིམ་དང་ཧ་ལམ་མཚུངས།

   དེ་ལྟར་བོད་ཡུལ་གྱི་མཚོ་ཆུ་རྣམས་བྲི་ནས་སྐམ་སའི་རྣམ་པ་ཆགས་རྗེས། མཚོ་སྐྱེས་སྲོག་ཆགས་མང་པོ་ཞིག་སྐམ་སར་ལུས་ནས་རིམ་པར་སྐམ་སའི་མཁའ་དབུགས་ནང་དུ་འཚོ་གནས་བྱེད་ཐུབ་པར་གྱུར་བ་དང་། སྐམ་སའི་ཐོག་ཏུ་རིམ་བཞིན་རྩི་ཤིང་སྣ་ཚོགས་སྐྱེས་ཤིང་སྐམ་སའི་སྲོག་ཆགས་ཀྱི་རྨང་གཞི་ཀྱང་གྲུབ་པ་རེད། དེའི་སྐོར་ནི《མཁས་པའི་དགའ་སྟོན》ལས།"མངའ་རིས་སྐོར་གསུམ་ཤྭ་རྐྱང་རི་དྭགས་གླིང་།། བར་གྱི་རུ་བཞི་སྟག་གཟིག་གཅན་གཟན་གླིང་།། སྨད་ཀྱི་སྒང་དྲུག་འདབ་ཆགས་བྱ་ཡི་གླིང་༎"[19]ཅེས་གསུངས་ཡོད། སྐམ་སར་ལུས་པའི་མཚོ་སྐྱེས་སྲོག་ཆགས་རྣམས་མ་ཡིན་པའི་སྐམ་སའི་སྲོག་ཆགས་ཀྱི་རྒྱུད་འཕེལ་མགྱོགས་པོ་བྱུང་བ་དང་བསྟུན་ནས། དེ་སྔོན་རྒྱ་མཚོར་གནས་ཤིང་ཕྱིས་སུ་སྐམ་སའི་བྲག་ཕུག་ཏུ་སྡོད་པའི་ཀླུ་སྟེ་བྲག་སྲིན་མོ་དང་ཤིང་འབྲས་སོགས་རི་སྐྱེས་འབའ་ཞིག་ལོངས་སྤྱོད་བྱེད་པའི་སྤྲ་ཆུང་རྣམས་མཉམ་དུ་འདུས་ནས་མིའི་རིགས་ཀྱི་ཕ་མེས་སུ་གྱུར་པ་རེད། དེང་སྐབས་ཀླུ་སྟེ་བྲག་སྲིན་མོ་ཞེས་པའི་མཚོ་སྐྱེས་སྲོག་ཆགས་དེ་རིགས་མཐོང་རྒྱུ་མེད་པའི་རྒྱུ་མཚན་ཅི་ཡིན་ཞེ་ན། དེང་རབས་ས་གཤིས་རིག་པའི་ངོས་འཛིན་ལྟར་ན། བོད་ཡུལ་འདི་གནའ་དུས་སུ་དྲོད་གཤེར་གཉིས་ལྡན་གྱི་ཚ་བའི་ཡུལ་ཁམས་ཤིག་ཞིག་ཡིན་ལ།[20] ལོ་ཧྲིལ་པོའི་ཚ་གྲང་ཆ་སྙོམས་བྱས་ན་℃10ཡས་མས་ཤིག་ཡིན་མོད། རྗེས་ཀྱི་ལོ་ཟླའི་ནང་རིམ་བཞིན་རི་བོ་ཧི་མ་ལ་ཡ་འབུར་དུ་ཐོན་པ་དང་ཇེ་མཐོར་མཐོར་སོང་སྟེ། སྔོན་ཆད་རྒྱ་གར་ཕྱོགས་ནས་རྒྱུ་བའི་ཁ་དབུགས་དང་ཚ་དྲོད་བཀག་པས། གནམ་གཤིས་དང་རང་བྱུང་ཁོར་ཡུག་ལ་འགྱུར་ལྡོག་ཆེན་པོ་བྱུང་སྟེ་གྲང་ཞིང་འཁྱགས་པའི་ཡུལ་ཞིག་ཏུ་གྱུར་བ་ཡིན། ས་གཤིས་རིག་པའི་ཚན་རིག་པ་དག་གི་ཁྲོད་ན། ཁ་ཅིག་གིས་ཧ་ལམ་ལོ་ངོ་ས་ཡ་ཉི་ཤུའི་（ཁྲི་ཉིས་བརྒྱ）ཡར་སྔོན་ནས་བོད་ཡུལ་ཇེ་མཐོར་འགྲོ་ཚུགས་ཡོད་ཟེར་བ་དང།[21] ཡང་ལ་ལས་ཧ་ལམ་ལོ་ངོ་ས་ཡ་བརྒྱད（ཁྲི800）ནས་ས་ཡ་བདུན（ཁྲི700）ཙམ་གྱི་བར་སྐབས་དང་། ཡང་ན་དེ་ལས་སྔ་བར་ངོས་འཛིན་གནང་མཁན་ཀྱང་ཡོད།[22] ད་ལྟའི་བར་རིག་གཞུང་ལས་རིགས་ན་ཐུན་མོང་གིས་ཁས་ལེན་པའི་སྡོམ་ཚིག་ཅིག་འཇོག་ཐུབ་མེད་ན་ཡང་། བོད་ཡུལ་དེ་དྲོད་གཤེར་གཉིས་ལྡན་ནས་རིམ་བཞིན་གྲང་འཁྱག་གི་ཡུལ་ཁམས་ཤིག་ཏུ་གྱུར་བའི་གོ་རིམ་ཞིག་ཡོད་པ་ཐམས་ཅད་ཀྱིས་ཁས་ལེན་གནང།འདུག1970ལོར་ཀྲུང་གོ་ཚན་རིག་གླིང་མདོ་དབུས་མཐོ་སྒང་ཞིབ་འཇུག་རུ་ཁག་གིས་སྟོད་རྫོང་དགའ་སོགས་སུ་ཚ་བ་ཅུང་ཆེ་བའི་ཡུལ་ཁམས་སུ་ད་གཟོད་འཚོ་ཐུབ་པའི་སྲོག་ཆགས་དང་སྐྱེ་དངོས་སོགས་ཀྱི་འགྱུར་རྡོ་མང་པོ་རྙེད་པ་རེད། དེར་བརྟེན་བོད་ཁམས་ཀྱི་གདོད་མའི་གནམ་གཤིས་ནི་དྲོད་གཤེར་གཉིས་ལྡན་གྱི་གནམ་གཤིས་ནས་འགོ་ཚུགས་པ་ཡིན་མིན་ལ་ཐེ་ཚོམ་ཟ་མི་དགོས་པ་ཞིག་རེད། རྒྱལ་དབང་ལྔ་བ་ཆེན་མོའི་《དེབ་ཐེར་དཔྱིད་ཀྱི་རྒྱལ་མོའི་གླུ་དབྱངས》ནང་། སྔོན་ཆད་སྟོད་མངའ་རིས་ན་གླང་ཆེན་ཡོད་ཚུལ་གསུངས་ཡོད།[23] སྤྱིར་ན་གླང་ཆེན་ནི་ཚ་བའི་ས་ཁུལ་དུ་འཚོ་བའི་སྲོག་ཆགས་ཤིག་ཡིན་པས་ན། བོད་ཀྱི་སྔོན་བྱོན་མཁས་པ་དག་གིས་ཀྱང་བོད་ཡུལ་གྱི་གདོད་མའི་གནམ་གཤིས་ནི་ཚ་བའི་ཡུལ་ཁམས་སུ་གཏོགས་པ་ཤེས་རྟོགས་བྱུང་ཡོད་པ་ཧ་ཅང་གསལ། འདི་ལྟར་གནམ་གཤིས་རིམ་བཞིན་ཇེ་མཐོར་སོང་བའི་རྐྱེན་གྱིས་ཚ་བ་ཆེ་བའི་སྐམ་སའི་ཐོག་གི་མཚོ་སྐྱེས་སྲོག་ཆགས་དེ་དག་གི་རྒྱུན་ཆད་པར་གྱུར་མོད། དམའ་བ་རྒྱ་མཚོའི་ནང་དུ་མཚོ་སྐྱེས་སྲོག་ཆགས་དེ་དག་གི་རྒྱུད་པ་ཡོད་སྲིད་དོ༎

གསུམ་པ། སྤྲེའུ་དང་བྲག་སྲིན་གྱི་ངག་རྒྱུན་ལ་གོ་བ་ལེན་སྟངས་སྐོར།

         སྤྱིར་ན་འགྲོ་བ་མིའི་རིགས་ཀྱི་འབྱུང་ཁུངས་ནི་མཚོ་སྐྱེས་སྲོག་ཆགས་ལ་འབྲེལ་བ་ཡོད་པར་འདོད་པའི་ལྟ་བ་དེ་ནི་བོད་རང་གི་མཁས་བས་གནའ་དུས་ནས་ཐོག་མར་རྙེད་པའི་རིག་པ་ཞིག་ཡིན་པ་མ་ཟད། ད་ལྟའི་ཚན་རིག་པ་ཁག་ཅིག་གི་ལྟ་བ་དང་ཡོངས་སུ་མཐུན་ཏེ། ཚན་རིག་པ་མང་པོ་ཞིག་གིས་མི་དང་ཆུའི་བར་ལ་རྒྱུན་རིང་ཞིབ་འཇུག་གནང་ནས་མིའི་རིགས་ཀྱི་འབྱུང་ཁུངས་ནི་མཚོ་སྐྱེས་སྲོག་ཆགས་དང་འབྲེལ་བ་དམ་ཟམ་ཡོད་པའི་ལྟ་བ་བཏོན་པ་དང་། ཉེ་བའི་ལོ་ཤས་རིང་རྒྱ་མཚོའི་ཕྱོགས་གང་སར་མིའི་གཟུགས་དབྱིབས་དང་ཅུང་མཚུངས་པའི་མཚོ་སྐྱེས་སྲོག་ཆགས་མང་པོ་ཞིག་མཐོང་བས་དེ་རྣམས་ལ་ཐེ་ཚོམ་མི་སྐྱེ་ཀ་མེད་གྱུར།  དཔེར་ན། ༡༩༣༨ལོར་ཨད་ཧྲ་ནེའི་མཚོ་འགྲམ་དུ་མགོ་རིལ་རིལ་དང་ཁ་ལེབ་མོ་སོགས་མིའི་གཟུགས་དབྱིབས་དང་མཚུངས་ས་མང་པོ་ལྡན་པའི་སྲོག་ཆགས་ཤིག་མཐོང་ཞིང་དེས་རང་ཉིད་གཞན་གྱིས་མཐོང་བ་ཤེས་འཕྲལ་ཆུ་རུ་འཛུལ་ནས་གར་སོང་ཆ་མེད་དུ་གྱུར། ཡང༡༩༦༨ལོར་ཨ་རིའི་མཚོ་གཏིང་གི་པར་རྒྱག་སྒྱུ་རྩལ་བ་མོ་ནུས་གདོང་དབྱིབས་སྤྲེའུ་དང་འདྲ་ལ་སྐེ་ནི་མིའི་སྐེ་དང་བསྡུར་ན་ལྡབ་བཞིས་རིང་བ། མིག་གཉིས་ཡོད་པ་མིའི་མིག་ཟུང་དང་མཚུངས་པའི་མཚོ་སྐྱེས་སྲོག་ཆགས་ཤིག་མཐོང་། དེ་འདྲ་བའི་སྣང་ཚུལ་ཡ་མཚན་ཅན་མང་པོ་བསྟུན་མུར་མི་རྣམས་ཀྱི་མིག་ལམ་དུ་མངོན་པས་སྤྲ་རིགས་འབའ་ཞིག་ལས་འགྲོ་བ་མིའི་རིགས་མཆེད་པར་འདོད་པའི་ལྟ་བ་དེ་ལ་ཡང་དོགས་པ་མི་ཟ་ཀ་མེད་བྱུང་ནས། ཉེ་བའི་ལོ་ངོ་འགའི་རིང་ལ་ཚན་རིག་པ་མང་པོ་ཞིག་གིས་ཆེད་དུ་མིའི་རིགས་ཀྱི་འབྱུང་ཁུངས་སྐོར་ལ་བསྐྱར་དུ་ཞིབ་འཇུག་གནང་ནས་མི་ནི་མཚོ་སྐྱེས་སྲོག་ཆགས་དང་འདྲ་ས་ཤིན་ཏུ་མང་བས་མིའི་རིགས་ཀྱི་འབྱུང་ཁུངས་ནི་མཚོ་གཏིང་གི་སྲོག་ཆགས་ལ་འབྲེལ་བ་དམ་ཟབ་ཡོད་པའི་ལྟ་བ་བཏོན་པ་དང་། ཁྱད་པར་དུ་ཧྥ་རན་སིའི་སྙན་གྲགས་འབར་བའི་གསོ་རིག་མཁས་བ་ཨོ་ཏན་གྱིས་ལོ་མང་རིང་མི་དང་ཆུའི་བར་ལ་ཞིབ་འཇུག་གནང་ནས་སྡོམ་ཚིག་བཀོད་པ་འདི་ལྟར། མི་དང་སྤྲ་བར་མི་འདྲ་ས་ཤིན་ཏུ་མང་སྟེ། སྤྲ་ལ་མིག་ཆུ་མེད་པ་དང་། མིའི་རིགས་ཀྱིས་མིག་ཆུ་བཀོད་ནས་སེམས་ཀྱི་བརྩེ་དུངས་སོགས་མཚོན་ཤེས་པ་དང་། མཚོ་སྐྱེས་སྲོག་ཆགས་མང་ཤོས་ལ་མི་དང་འདྲ་བར་མིག་ཆུ་བཞུར་རྒྱུ་ཡོད། སྤྲ་རིགས་ཚྭ་ཟ་བར་མི་དགའ་ལ་མིའི་རིགས་ཀྱིས་ཟས་རིགས་ཀྱི་ནང་དུ་ཚྭ་འདེབས་པ་རེད། 

      ལུས་ཀྱི་ཆགས་ཚུལ་གྱི་སྟེང་ནས་བལྟས་ན་མིའི་སྒལ་བ་འཇམ་ཞིང་སྤུ་མེད་པ་མ་ཟད། མིའི་སྒལ་ཚིགས་འགུལ་བདེ་བས་ཆུ་རྐྱལ་ཤེས་ཤིང་སྤྲ་རིགས་དེ་ལྟ་མ་ཡིན་པར་སྒལ་ཚིགས་རེངས་པོར་ཡོད་པས་ནམ་ཡང་འགུལ་ཐབས་མེད། མི་ལ་ཤ་སྐྱིའི་འོག་ན་ཚིལ་ཡོད་ཀྱང་སྤྲ་ལ་མེད་པ་དང་། ཐ་ན་སྤྲ་རིགས་ཀྱིས་རྒྱབ་གཏད་ནས་འཁྲིག་སྤྱོད་བྱེད་ལ་མིའི་རིགས་ཀྱིས་ཕོ་བ་སྦྱར་ནས་འཁྲིག་སྦྱོར་བྱེད་པ་དེ་མཚོ་སྐྱེས་སྲོག་ཆགས་མང་ཤོས་དང་མཚུངས་པ་རེད་ཅེས་བཤད་ཡོད། འདི་དང་འདི་འདྲ་བའི་སྒྲུབ་བྱེད་སྣ་ཚོགས་དྲངས་ནས་མིའི་རིགས་ཀྱི་འབྱུང་ཁུངས་རྣལ་མ་ནི་མཚོ་སྐྱེས་སྲོག་ཆགས་ཤིག་ཡིན་པ་ལས་སྤྲ་རིགས་འབའ་ཞིག་ལས་མཆེད་པར་འདོད་པའི་སྡོམ་ཚིག་ལ་སྐྱོན་བརྗོད་གནང་ཡོད་མོད། རང་རེ་ཁ་བ་ཅན་གྱི་སྤྲེའུ་དང་བྲག་སྲིན་བཤོས་པ་ལས་བོད་མི་མཆེད་པའི་གཏམ་རྒྱུད་གཞིར་བཟུང་ནས་དཔྱད་ན། མིའི་རིགས་ཀྱི་མཆེད་ཁུངས་ནི་སྤྲ་རིགས་ལ་འབྲེལ་བ་ཡོད་པ་མ་ཟད། མཚོ་སྐྱེས་སྲོག་ཆགས་ལའང་འབྲེལ་བ་ཡོད་པའི་སྐོར་གོང་ནས་ཞུས་ཟིན་པས། ཕོ་མོ་རིགས་མི་གཅིག་པ་གཉིས་བཤོས་པ་ལས་སྐྱེས་པའི་ཕྲུ་གུ་རྣམས་ཀྱི་ལུས་སེམས་གང་རུང་ན་ཕ་རིགས་དང་འདྲ་བའི་ཆ་ཞིག་ལུས་ཡོད་པ་དང་། མ་དང་ཕྱོགས་མཚུངས་པའི་ཆ་ཞིག་ཀྱང་ལུས་སེམས་གང་རུང་ན་ལུས་ཡོད་པ་སྨོས་ཅི་དགོས། བོད་རང་གི་སྔོན་བྱོན་ལོ་རྒྱུས་སྨྲ་བའི་གཙུག་རྒྱན་དཔའ་བོ་གཙུག་ལག་ཕྲེང་བའི་ཞལ་ནས་ཀྱང་།"ཀུན་ཀྱང་ཕ་རིགས་མ་རིགས་གཉིས་སུ་གནས༎"[24]ཞེས་གསུངས་པའི་རྒྱུ་མཚན་ཀྱང་འདི་ལ་ཐུག་འདུག  དེའི་ཕྱིར་དབྱིན་ཇིའི་སྐྱེ་དངོས་རིག་པ་ཏར་ཝེན་དང་ཁོང་གི་རྒྱུད་འཛིན་པ་ཧའོ་ཤུས་ལིས་སོགས་ཀྱིས་ཚན་རིག་གི་དཔང་རྟགས་མང་པོ་དྲངས་ནས་འགྲོ་བ་མིའི་རིགས་གནའ་བོའི་སྤྲ་རིགས་ལས་མཆེད་པར་འདོད་པ་དེ་དང་། ཧྥ་རན་སིའི་གསོ་རིག་མཁས་བ་ཨོ་ཏན་སོགས་དེང་རབས་ཀྱི་ཚན་རིག་པ་ཁག་ཅིག་གིས་ལུས་ཁམས་ཆགས་ཚུལ་སྐོར་ནས་དཔང་རྟགས་མང་པོ་དྲངས་ཏེ་འགྲོ་བ་མིའི་འབྱུང་ཁུངས་ནི་མཚོ་སྐྱེས་སྲོག་ཆགས་དང་འབྲེལ་བ་དམ་པོ་ཡོད་པར་འདོད་པའི་ལྟ་བ་དེ་གཉིས་ལ། བོད་མིའི་འབྱུང་ཁུངས་བརྗོད་པའི་ངག་རྒྱུན་གྱི་སྟེང་ནས་བསམ་གཞིག་བཏང་ན་འགལ་བ་ཅི་ཞིག་ཡོད། ཕ་སྤྲེའུ་དག་གི་ཆ་ཞིག་དང་མ་བྲག་སྲིན་མོའམ་ཀླུ་རྣམས་ཀྱི་ཆ་ཞིག་ཀྱང་འགྲོ་བ་མིའི་ལུས་སྟེང་ན་ད་དུང་ལུས་ཡོད་པ་གསལ་བཤད་གནང་བ་ལས་མ་འདས་ལ། ཚན་རིག་པ་དག་གི་ལྟ་བ་དེ་གཉིས་ཀྱི་གང་ཡིན་ཡང་ཕྱོགས་གཅིག་ཤེས་པར་ནོར་འཕྱུག་སྤུ་ཙམ་མེད་པ་རྟོགས་པའི་སྟེང་ནས། བོད་རང་ལ་ལོ་ངོ་བརྒྱ་ཕྲག་མང་པོའི་གོང་ནས་བརྒྱུད་ཡོང་བའི་སྤྲེའུ་དང་བྲག་སྲིན་གྱི་ངག་རྒྱུན་དེས་ཚན་རིག་གི་ལྟ་བ་དེ་གཉིས་འགལ་མེད་གཅིག་བསྡུས་བྱེད་ཐུབ་པ་དེ་ཧ་ལས་དགོས་པའི་སྣང་ཚུལ་ཞིག་མ་ཡིན་ནམ། ད་ལྟ་འཛམ་གླིང་གི་མིའི་རིགས་རིག་པའི་མཁས་པ་དག་གི་ཁྲོད་ན་མདོ་དབུས་མཐོ་སྒང་ནི་འགྲོ་བ་མིའི་རིགས་ཀྱི་མེས་པོ་རྣམས་འབྱུང་སའི་ཡུལ་ཁམས་ཤིག་ཏུ་ངོས་འཛིན་གནང་མཁན་ཇེ་མང་ནས་ཇེ་མང་དུ་འགྲོ་བཞིན་ཡོད་པར་བཤད།[25] དེར་བལྟས་ན་མ་འོངས་པར་བོད་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་དང་རིག་གནས་ཀྱིས་འཛམ་གླིང་ལ་ཤུགས་རྐྱེན་ཐེབས་ཚུལ་ང་ཚོས་ཚོད་དཔག་ལས་ལྡབ་འགྱུར་གྱིས་ཆེ་ཡང་སྲིད།

      སྤྲེའུ་དང་བྲག་སྲིན་བཤོས་པ་ལས་སྐྱེས་པའི་ཕྲུ་གུ་རྣམས་ཀྱང་ས་རུ་ལྷུང་མ་ཐག་པ་ནས་བཟུང་། བློ་རབ་ཏུ་རྣོ་ཞིང་གཞན་ལ་ཕན་འདོགས་པའི་ལྷག་བསམ་དང་ལྡན་པ། གཏམ་སྙན་པར་སྨྲ་ཞིང་དོན་ཕྱིན་ཅི་མ་ལོག་པར་རྟོགས་པའི་དེང་རབས་ཀྱི་མི་དང་འདྲ་ས་གཏན་ནས་མེད་ཀྱང་། ངལ་རྩོལ་གྱིས་མིའི་རིགས་གསར་དུ་བསྐྲུན་པའི་ལྟ་བ་ལྟར། ལོ་ངོ་ཁྲི་ཕྲག་མང་པོའི་དུས་ཡུན་ནང་ཁོ་ཚོས་རང་ཉིད་འཚོ་ཐུབ་ཀྱི་སླད་དུ་ལུས་སེམས་ཀྱི་ངལ་རྩོལ་གང་མང་བརྒྱུད་མཐར་རིམ་བཞིན་ཤེས་ཡོན་ལྡན་པའི་མི་རུ་གྱུར་པ་རེད། དེའི་སྐོར་ཚན་རིག་གི་ལྟ་བ་དང་ཀུན་ནས་མཐུན་པ་ཞིག་《མཁས་པའི་དགའ་སྟོན》ལས།"ལོ་ཏོག་ཟོས་པས་དེ་ཀུན་མི་ཉིད་གྱུར༎མ་རྨོས་འབྲུ་ཟ་གོས་སུ་ཤིང་ལོ་གྱོན༎ནགས་ན་རི་དྭགས་ལྟ་བུར་གནས་པ་ཡི༎ཀློ་དང་མོན་ལྟར་སྤྱོད་པའི་བོད་ཡུལ་གང་༎"[26]ཞེས་གསུངས་པ་ལ་གཞིགས་ན། ཁོ་ཚོ་མི་མིན་སྤྲེའུ་མིན་དུས་སྐབས་སུ། བྲག་དང་ནགས་གསེབ་ཏུ་གཅན་གཟན་རི་དྭགས་ལྟར་རྒྱུ་ཞིང་གོས་སུ་ཤིང་ལོ་གྱོན་པ་དང་ཟས་སུ་རང་བཞིན་དུ་སྐྱེས་པའི་ཤིང་འབྲས་སོགས་ལོངས་སུ་སྤྱོད་བཞིན་ཡོད་པ་ཤེས་ཐུབ་ལ། ཕྱིས་ཀྱི་ལོ་ཟླ་རིང་མོའི་ནང་བོད་ཡུལ་གྱི་གནམ་གཤིས་ལ་འགྱུར་ལྡོག་ཆེན་པོ་བྱུང་ནས་རང་བཞིན་དུ་སྐྱེས་པའི་ཤིང་འབྲས་སོགས་ཀྱི་སྐྱེ་ཚད་ཇེ་དམའ་རུ་གྱུར།[27] མེས་པོ་དག་གིས་རང་བྱུང་ཁམས་ཀྱི་དཀའ་ངལ་དེ་དག་སེལ་ཆེད་རི་དྭགས་རྔོན་པ་དང་ཞིང་འདེབས་པ། ཉེར་མཁོའི་ཡོ་བྱད་དང་མཚོན་ཆ་སྣ་ཚོགས་རིམ་པར་གསར་སྐྲུན་བྱས་པ་རེད། དེ་ཡང་《མཁས་པའི་དགའ་སྟོན》ལས།"དང་པོར་གནོད་སྦྱིན་ནག་པོས་དབང་བྱས་ཏེ༎ཡུལ་གྱི་མིང་ཡང་བཟང་ཡུལ་རྒྱན་མེད་ཟེར༎མཚོན་ཆ་མདའ་གཞུ་དེ་ཡི་དུས་སུ་བྱུང་༎དེ་ནས་རེ་ཏེ་མགོ་གཡག་བདུད་ཀྱིས་བྱས༎མིང་ཡང་བདུད་ཡུལ་ཁ་རག་རོང་དགུར་བཏགས༎སྟ་རེ་དགྲ་སྟ་དེ་ཡི་དུས་སུ་བྱུང་༎དེ་ནས་སྲིན་པོ་གཉའ་རེངས་ཁྲག་མིག་བྱས༎ཡུལ་མིང་སྲིན་པོ་ནག་པོ་དགུ་ཡུལ་ཟེར༎སྲིན་མོ་རྐང་དང་སྒྱོགས་གཉིས་ལག་ཆར་བྱུང་༎བཞི་བ་དམར་འཇམ་ལྷ་ཡིས་དབང་བྱས་ཏེ༎ལྷ་ཡུལ་གུང་ཐང་ལག་ཆར་ཆུ་གྲི་བྱུང་༎ལྔ་བར་རྨུ་རྒྱལ་ཁོ་རྗེ་ཞེས་བྱས་བཟུང་༎ད་འཕྲང་ཅང་འཕྲང་ལག་ཆར་ཞགས་པ་འཕེན༎དྲུག་པར་ཀྲོག་ཀྲོག་འདྲེ་ཡིས་དབང་བྱས་ཏེ༎ལང་ཏང་ལིང་ཏང་བར་ཁ་འུར་རྡོ་འཕེན༎བདུན་པ་མ་སངས་རུས་དགུས་དབང་བྱས་ཏེ༎ཡུལ་གྱི་མིང་ནི་བོད་ཁ་ཉ་དྲུག་ཟེར༎ལག་ཆར་དོང་རལ་གོ་ཆ་ཕུབ་ཆུང་བྱུང་༎བརྒྱད་པ་ཀླུས་བཟུང་བོད་ཁམས་གླིང་དགུ་བཏགས༎དགུ་བ་རྒྱལ་པོས་དབང་བྱས་ངམ་པོ་ཅེ༎བཅུ་བ་འགོང་པོ་དབུན་དགུས་དབང་བྱས་ཏེ༎ཡུལ་གྱི་མིང་ཡང་སྟོང་སྡེ་བཅོ་བརྒྱད་ཟེར༎"[28]ཞེས་གསུངས་པ་ལས་གསལ་བོར་རྟོགས་ཐུབ་ལ། འདིའི་ནང་གི་གནོད་སྦྱིན་དང་། བདུད་དང་། སྲིན་པོ་དང་། ལྷ་སོགས་ཀྱི་མིང་བྱུང་པ་དེ་ནི་དངོས་མེད་ལྷ་སྒྲུང་གི་བཤད་ལུགས་ཙམ་ཞིག་མ་ཡིན་པར། འཛམ་གླིང་གི་འགྲོ་བ་མིའི་སྤྱི་ཚོགས་ཀྱི་འཕེལ་རྒྱས་ཆོས་ཉིད་དང་མཐུན་པར་'ཤེས་རྨོངས་ཀྱི་སྤྱི་ཚོགས་དང་དམུ་རྒོད་ཀྱི་སྤྱི་ཚོགས་གཉིས'[29]རིམ་པར་བརྒྱུད་ནས་དཔལ་ཡོན་སྤྱི་ཚོགས་ལ་ཁ་ཕྱོགས་པའི་ལོ་རྒྱུས་ངོ་མ་དེ་མཚོན་པར་བྱས་ཡོད་དོ།།

མདོར་ན་མཚན་ཉིད་རིག་པ་བ་མར་ཁུ་སིས་མིའི་རིགས་ཀྱི་འབྱུང་ཁུངས་ནི་རང་བྱུང་ཚན་རིག་གི་ལམ་ལ་འཚོལ་རྟོག་བྱེད་བཞིན་ཡོད་ལ། དེའི་འཕེལ་རྒྱས་ཀྱི་རྣམ་པ་ནི་ཚོད་དཔག་གི་ས་ན་ལུས་ཡོད་ཅེས་བརྗོད་པ་ལྟར། དམིགས་སྔར་ཚན་རིག་པ་རྣམས་ལ་མིའི་རིགས་ཀྱི་འབྱུང་ཁུངས་སྐོར་ལ་ཚོད་དཔག་གི་ལྟ་ཚུལ་གསར་བ་གཉིས་བྱུང་བ་ནི། གཅིག་རྒྱུ་སྐར་གཞན་གྱི་མི་ཡིན་མིན་དང་། གཞན་ཞིག་ནི་རྒྱ་མཚོའི་གཏིང་གི་སྐྱེ་དངོས་ཤིག་ཡིན་མིན་ལ་ཐ་ཚོམ་ཟ་བཞིན་ཡོད། དེར་བརྟེན་བོད་མིའི་འབྱུང་ཁུངས་སྐོར་གྱི་བཤད་པ་འདི་ཉིད་ཀྱང་དཔྱད་གཞིར་ཕུལ་བ་ཙམ་ལས་ཁ་ཚོན་བཅད་ཆོག་པའི་སྤོབས་པ་གང་ཡང་མེད་མོད། བོད་མིའི་འབྱུང་ཁུངས་ནི་མིའི་རིགས་ཀྱི་འབྱུང་ཁུངས་ཤེས་བྱེད་ཀྱི་ལྡེ་མིག་ལྟ་བུ་ཡིན་ཙ་ན། གནའ་བོའི་ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་ཡིག་ཚང་ཁོ་ནས་སྟེང་ནས་ཞིབ་འཇུག་བགྱིས་ནས་ཐག་གཅོད་ཐུབ་པ་ཞིག་མིན། དེང་རབས་སྦྲུམ་རྟེན་རིག་པ་དང་དཔྱད་བཅོས་རིག་པ། སྲོག་ཆགས་རིག་པ། སྐྱེ་དངོས་རིག་པ་སོགས་དེང་རབས་ཚན་རིག་གི་མ་ལག་དང་སྦྲེལ་ནས་ཞིབ་འཇུག་བྱ་དགོས། ད་ལྟ་མིའི་རིགས་ཀྱི་འབྱུང་ཁུངས་ནི་ཚན་རིག་གིས་མཐིལ་རྟོགས་མེད་པའི་གསང་པ་བཅུའི་གྲས་སུ་གཏོགས་ན་ཡང་། མ་འོངས་པར་གསང་བ་དེ་ཏན་ཏན་ཤེས་ཐུབ་ངེས་རེད་ལ། དེའི་ཕྱོགས་ལ་བོད་ཀྱི་རིག་གནས་ཀྱིས་ཀྱང་ལེགས་སྐྱེས་ཕུན་སུམ་ཚོགས་པ་འབུལ་ཐུབ་པ་སོམ་ཉི་ཅི་ཡང་མེད་དོ༎

གསལ་བཤད།   རྩོམ་ཡིག་འདི་ནི1994ལོའི《ཀྲུང་གོའི་བོད་ཀྱི་ཤེས་རིག》དེབ་བཞི་བའི་སྟེང་སྤེལ་ཡོད། ད་ཐེངས་སྔོན་གྱི་མ་ཕྱི་ལ་ཁ་སྣོན་ཅུང་ཟད་བརྒྱབ་པ་མ་གཏོགས། གཞི་རྩའི་ལྟ་བ་ལ་འགྱུར་བ་གང་ཡང་བཏང་མེད།

མཆན་འགྲེལ།

[1] 格勒：《论藏族文化的起源、形成与周围民族的关系》，中山大学出版社1988年版，第44页。

[2] 西藏自治区文管会：《西藏自治区文物工作三十年》，文物出版社1979年版，第385页。

[3] 贾兰破等：《三十六年来的中国旧石器考古》，载《文物与考古论集》，文物出版社1986年版，第10页。

[4]《མདའ་དང་འཕང》གི་སྨད་ཆའི་ཤོག་ངོས19སྟེང་གསལ། ཀྲུང་གོའི་བོད་རིག་པ་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་གིས་བསྐྲུན།

[5][英]爱德华·泰勒著，连树声译：《原始文化》，上海文艺出版社1992年版。

[6]《ཆབ་སྤེལ་ཚེ་བརྟན་ཕུན་ཚོགས་ཀྱི་གསུང་རྩོམ་ཕྱོགས་བསྒྲིགས》ཀྱི་ཤོག་ངོས310སྟེང་གསལ། ཀྲུང་གོའི་བོད་ཀྱི་ཤེས་རིག་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་གིས་བསྐྲུན།

[7]《བཀའ་ཐང་སྡེ་ལྔ》ཞེས་པའི་ཤོག་ངོས 430སྟེང་གསལ། མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་གིས་བསྐྲུན། 

[8]《བཀའ་ཐང་སྡེ་ལྔ》ཞེས་པའི་ཤོག་ངོས 432སྟེང་གསལ། མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་གིས་བསྐྲུན།  

[9]《སྦྲུམ་རྟེན་རིག་པའི་ལོ་རྒྱུས་ལ་བོད་ལུགས་གསོ་རིག་གིས་ཕུལ་བའི་ལེགས་སྐྱེས》ཞེས་པའི་ནང་གསལ། རྩོམ་ཡིག་འདི《བྱམས་པ་འཕྲིན་ལས་ཀྱི་གསུང་རྩོམ་ཕྱོགས་བསྒྲིགས》ནང་བསྡུས་ཡོད། ཀྲུང་གོའི་བོད་ཀྱི་ཤེས་རིག་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་གིས་བསྐྲུན།

[10]《བོད་རྒྱ་ཚིག་མཛོད་ཆེན་མོ》ཞེས་པའི་ཤོག་ངོས42སྟེང་གསལ། མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་གིས་བསྐྲུན།

[11]《སྒྲ་སྦྱོར་བམ་པོ་གཉིས་པ》ཞེས་པའི་ཤོག་ངོས185སྟེང་གསལ། མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་གིས་བསྐྲུན།

[12]《ཅོ་ནེ་བསྟན་འགྱུར་དཀར་ཆག》གི་ཤོག་ངོས150སྟེང་གསལ། ཀན་སུའུ་མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་གིས་བསྐྲུན།

[13]《ཀླུ་བསངས་བླ་སེལ་ཆེན་མོ》ཞེས་པ་དེ་མདོ་ཆོག་ཉེར་མཁོ་ཕྱོགས་བསྡུས་དགོས་འདོད་ཀུན་འབྱུངཞེས་པའི་ནང་བསྡུས་ཡོད། ཤིང་པར།

[14]《ཆོས་འབྱུང་མཁས་པའི་དགའ་སྟོན》གྱི་ཤོག་ངོས149-150བར་གསལ། མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་གིས་བསྐྲུན།

[15]《བོད་ལྗོངས་ཞིབ་འཇུག》1984ལོའི་དེབ་བཞི་བའི་ཤོག་ངོས3སྟེང་གསལ།

[16] 王幼平：《中国远古人类文化的源流》，科学出版社2005年版， 第5页。

[17][美]斯塔夫里阿诺斯：《全球通史》，北京大学出版社2009年版，第22页。 

[18][美]斯塔夫里阿诺斯：《全球通史》，北京大学出版社2009年版，第23页。

[19]《ཆོས་འབྱུང་མཁས་པའི་དགའ་སྟོན》གྱི་ཤོག་ངོས150སྟེང་གསལ། མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་གིས་བསྐྲུན།

[20] 中国科学院青藏高原综合科学考察队：《西藏气候》，科学出版社1984年版，第5页。

[21] 中国科学院青藏高原综合科学考察队：《青藏高原隆起的时代、幅度和形成问题》，科学出版社1981年版，第5页。

[22] 王幼平：《中国远古人类文化的源流》，科学出版社2005年版，第318页。

[23]《དེབ་ཐེར་དཔྱིད་ཀྱི་རྒྱལ་མོའི་གླུ་དབྱངས》ཀྱི་ཤོག་ངོས10སྟེང་གསལ། མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་གིས་བསྐྲུན།

[24]《ཆོས་འབྱུང་མཁས་པའི་དགའ་སྟོན》གྱི་ཤོག་ངོས150སྟེང་གསལ། མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་གིས་བསྐྲུན། 

[25] 石硕：《西藏石器时代的考古发现对认识西藏运古文明的价值》，载《中国藏学》1992年第1期。

[26]《ཆོས་འབྱུང་མཁས་པའི་དགའ་སྟོན》གྱི་ཤོག་ངོས155སྟེང་གསལ། མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་གིས་བསྐྲུན། 

[27]འཇར་མན་གྱི་མིའི་རིགས་རིག་པའི་མཁས་པ་ཀི་ལས་པོ་（Amadon Graban）ལགས་ཀྱིས།"དུས་སྐབས་རྙིང་མའི་དུས་རབས་གསུམ་པའི་དུས་མཇུག་ཏུ་ཧི་མ་ལ་ཡ་འབུར་དུ་ཐོན་པ་དང་། བོད་སོག་གི་ཡུལ་ཁམས་སུ་ནགས་ཚལ་གྱི་སྐྱེ་རྒྱུན་ཆད་པར་བརྟེན། འགྲོ་བ་མིའི་རིགས་ཀྱི་མེས་པོ་སྟེ་སྤྲ་མི་རྣམས་ནགས་ཚལ་དང་ཁ་གྱེས་ནས་བདེ་ཐང་དུ་གནས་བཅས་ཏེ་འཚོ་བ་རོལ་བ་རེད"ཅེས་གསུངས་པ་དེ་གཞིར་བཟུང་ནས་བཤད་པ་ཡིན།

[28]《ཆོས་འབྱུང་མཁས་པའི་དགའ་སྟོན》གྱི་ཤོག་ངོས151སྟེང་གསལ། མི་རིགས་དཔེ་སྐྲུན་ཁང་གིས་བསྐྲུན།

[29]ཨ་རིའི་མཁས་པ་མོ་ཀུན་（ LEWISHENRYMORGAN）གྱིས་བརྩམས་པའི་《གནའ་རབས་ཀྱི་སྤྱི་ཚོགས》ནང་། ཤེས་རྨོངས་སྤྱི་ཚོགས་ནང་མིའི་རིགས་ཀྱིས་ཉ་རིགས་ཟས་སུ་བསྟེན་པ་དང་། མེ་བཀོལ་ཤེས་པ། མདའ་གཞུ་ཐོག་མར་གསར་གཏོད་བྱས། དམུ་རྒོད་སྤྱི་ཚོགས་ནང་རྫ་ཆས་ལག་རྩལ་རྒྱ་ཁྱབ་དུ་དར་བ་དང་། སྒོ་ཕྱུགས་གསོ་སྐྱོང་དང་འདེབས་འཛུགས་ལས་ཀ་གཉེར་བ། རྡོ་ཁང་བཟོ་སྐྲུན་དང་ལྕགས་རིགས་བེད་སྤྱད། ཚོ་བ་ལ་གདུང་རྒྱུད་ཀྱིས་དབང་བསྒྱུར་བའི་ལམ་ལུགས་སོགས་དར་ཡོད་པར་བཤད། སྨྱུག་ཐོགས་པས་ཨ་རིའི་མཁས་བ་འདིའི་ལྟ་ཚུལ་ལ་ཟུར་ལྟ་བྱས་པ་ཡིན།

རྩོམ་ཡིག་མཁོ་སྤྲོད་པ།   ནག་ཙན་དན།

རྩོམ་སྒྲིག་འགན་འཁུར་བ། ཁཱ་ཤེས་རབ་རྒྱ་མཚོ།  མགར་ཉི་ཟེར། བན་ཤུལ་འཇམ་དབྱངས། ཨ་བུ་འབྲོང་།